E-book i dostępność (Accessibility) – jakie standardy musi spełniać plik PDF, a jakie plik EPUB? Jak uczynić e-booka dostępnym?

Dostępność e-booków staje się coraz ważniejsza w dobie rosnącej cyfryzacji, zwłaszcza że coraz więcej osób z niepełnosprawnościami korzysta z cyfrowych formatów treści. Dwa najczęściej stosowane formaty dla e-booków to PDF i EPUB. Oba muszą spełniać konkretne standardy, aby poprawnie służyć także użytkownikom korzystającym z technologii wspierających, jednak różnią się w wymaganiach technicznych i możliwościach.

W Polsce obowiązki podmiotów publicznych w zakresie zapewniania dostępności treści cyfrowych dla osób z niepełnosprawnościami reguluje Ustawa z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych.

[EDYCJA 2025: aktualne informacje znajdziecie w artykule DOSTĘPNOŚĆ 2025. Na bieżąco rozszerzam dział wiedzy i dodaję nowe informacje.]

Standardy dostępności dla plików PDF

PDF, czyli Portable Document Format, jest formatem szeroko stosowanym do publikacji dokumentów. Aby plik PDF zachowywał normy dostępności, musi spełniać standardy określone w WCAG 2.1 (Web Content Accessibility Guidelines) oraz w specyfikacji PDF/UA (Universal Accessibility). Główne elementy, które należy wziąć pod uwagę przy tworzeniu dostępnego pliku PDF, to:

1. Struktura dokumentu:

• dokument musi być odpowiednio oznaczony nagłówkami (H1, H2, H3 itp.), aby technologia wspomagająca mogła prawidłowo interpretować jego hierarchię,
• wszystkie elementy, takie jak paragrafy, tabele i listy, muszą być odpowiednio oznakowane. Szczegółowo omawiam ten temat w artykule DOSTĘPNOŚĆ 2025.

2. Teksty alternatywne (alt text):

Każdy obraz, wykres lub diagram powinien mieć opis alternatywny, który umożliwi osobom korzystającym z czytników ekranów zrozumienie zawartości wizualnej.

3. Tagowanie:

Każdy element pliku PDF musi być otagowany (np. tekst, nagłówki, listy, obrazy). To pozwala na poprawne przetwarzanie przez technologie wspomagające. O tym, jak tagować w artykule o ARIA oraz o oznaczeniach epub:type.

4. Porządek nawigacji:

Struktura pliku PDF powinna umożliwiać logiczną nawigację za pomocą klawiatury lub czytników ekranowych.

5. Dostosowanie kolorów i kontrastu:

Kolory i kontrast muszą być odpowiednio dobrane, aby były czytelne dla osób z różnymi wadami wzroku.

Standardy dostępności dla plików EPUB

EPUB, czyli Electronic Publication, to format otwarty, który bardziej elastycznie dopasowuje się do różnych urządzeń i ekranów. EPUB opiera się na HTML i CSS, umożliwiając dynamiczne dopasowanie treści, co jest kluczowe dla dostępności.

Aby EPUB był dostępny, również musi spełniać standardy WCAG 2.1. Dodatkowo, format EPUB ma swoje specyficzne wymogi:

1. Struktura HTML:

Podobnie jak w PDF, plik EPUB musi mieć odpowiednio zbudowaną hierarchię nagłówków (H1, H2, H3), aby umożliwić łatwą nawigację.

Musi zawierać poprawny spis treści (Table of Contents), co znacznie ułatwia nawigację dla osób z niepełnosprawnościami.

2. Teksty alternatywne dla obrazów:

W plikach EPUB każda grafika (poza dekoracyjnymi, nie wnoszącymi nic do treści), podobnie jak w plikach PDF, powinna zawierać opis alternatywny (alt text). Użytkownik może dodać te opisy w programach do edycji takich jak Adobe InDesign.

3. Nawigacja:

EPUB wspiera bardziej zaawansowaną nawigację niż PDF. Oprócz spisu treści użytkownik może łatwo przełączać się między rozdziałami czy nawet paragrafami, co daje większą elastyczność w korzystaniu z e-booka.

4. Metadane dostępności:

Najnowsze wersje EPUB mogą zawierać metadane informujące o poziomie dostępności, co ułatwia użytkownikom ocenę, czy e-book jest dostosowany do ich potrzeb.

5. Możliwość dynamicznej zmiany tekstu:

EPUB pozwala na dostosowanie wielkości czcionki, zmiany kontrastu i układu tekstu, co jest kluczowe dla osób z wadami wzroku. Więcej o tym w kompendium z 2025, o którym wspominam na początki i końcu tego artykułu.

Realizacja standardów – Adobe InDesign 19.5

Najświeższe aktualizacje Adobe InDesign wprowadziły istotne zmiany w zakresie tworzenia dostępnych plików EPUB, zwłaszcza poprawiając funkcję eksportu EPUB, aby spełniała współczesne standardy dostępności. Wersja 19.5 (z sierpnia 2024) koncentruje się na ulepszaniu metadanych i poprawnym oznaczaniu podziału stron oraz tytułów.

Najważniejsze nowości obejmują:

• Panel metadanych dostępności: InDesign oferuje teraz bardziej szczegółowe opcje metadanych dotyczących dostępności. Można dodawać informacje o funkcjach dostępności, zagrożeniach, trybach dostępu oraz danych certyfikacyjnych. To pomaga upewnić się, że pliki EPUB są zgodne z wymogami dostępności i łatwiejsze do odczytania przez technologie wspomagające.
• Poprawione oznaczanie przerw stron: w plikach HTML sprawia, że są one bardziej przyjazne dla dostępności dzięki uproszczeniu tagów do samodzielnie zamykających się elementów.
• Udoskonalenie pola title: nowa funkcja eksportu sprawdza tekst z najwyższego nagłówka (H1-H6) w pliku HTML i automatycznie umieszcza go w polu tytułu. To znacząco usprawnia proces tworzenia dostępnych e-booków i eliminuje konieczność ręcznych poprawek w tej kwestii.

Eksport plików EPUB z Adobe InDesign podług wymogów dostępności

Podczas przygotowywania plików EPUB z uwzględnieniem technologii mających na celu ułatwić dostęp osobom o szczególnych potrzebach należy podjąć następujące kroki:

1. Oznaczanie obrazów – dodanie opisu alternatywnego w Opcjach eksportu obiektu dla obrazów niosących treść lub oznaczenie jako obraz dekoracyjny:

2. Linkowania wewnętrzne – wewnętrzne linkowanie pomaga czytelnikom w nawigacji po dokumencie EPUB:

• Tworzenie linków w InDesign: Zaznacz tekst, który ma być linkiem, i użyj opcji Hyperlink. Wybierz typ linku jako „strona w dokumencie” (np. spis treści, przypisy itp.). Możesz także tworzyć zakładki, które pomagają w nawigacji wewnątrz pliku EPUB.
• Struktura linków: Wszystkie linki powinny być opisane w sposób logiczny i czytelny, z jasnym celem nawigacyjnym.

3. Uzupełnienie metadanych

Metadane to podstawowe informacje o publikacji, które są niezbędne dla poprawnej organizacji pliku EPUB i jego kompatybilności z czytnikami. Prawidłowe uzupełnienie metadanych pozwala na lepsze indeksowanie i wyświetlanie treści. Najważniejsze pola do uzupełnienia to:

• tytuł (<dc:title>): pełen tytuł książki,
• autor (<dc:creator>): imię i nazwisko autora,
• data publikacji (<dc:date>): data wydania,
• język (<dc:language>): kod języka zgodny z normami ISO (np. „pl” dla polskiego),
• opis (<dc:description>): krótki opis publikacji,
• wydawca (<dc:publisher>): nazwa wydawnictwa,

Brak odpowiednich metadanych może powodować problemy podczas walidacji oraz ograniczyć czytelność publikacji w katalogach i bibliotekach cyfrowych. EPUB musi zawierać te informacje, aby był zgodny z normami, w tym WCAG i EPUB 3.0.

Uzupełniamy w Plik -> Informacje o pliku

Lub przy widoku eksportu do formatu EPUB:

4. Dołączanie krojów do pliku EPUB

Osobną kwestią jest dołączanie krojów pisma do pliku EPUB. Jest to bardzo ważny element, gdyż często zdarza się, że niestandardowe fonty mogą generować błędy w trakcie walidacji, zwłaszcza przy użyciu narzędzi takich jak EpubCheck. Główne problemy z fontami wynikają z:

• licencjonowania: nie wszystkie fonty mogą być swobodnie dołączane do pliku EPUB, gdyż mogą być objęte restrykcjami licencyjnymi.
• niewłaściwym osadzaniem fontów: w przypadku, gdy fonty są niepoprawnie osadzone, narzędzia walidujące mogą zgłaszać błędy.
• kompatybilności: niektóre czytniki EPUB mogą mieć problem z obsługą niestandardowych krojów, co prowadzi do nieczytelności tekstu.

Aby uniknąć tych problemów, należy upewnić się, że:

• fonty są osadzone zgodnie z wymaganiami formatu EPUB 3.0,
• posiadasz odpowiednie licencje na wykorzystanie fontów w publikacjach elektronicznych.

5. Stosowanie poprawnych arkuszy stylów (CSS)

Stylowanie treści w pliku EPUB musi być zoptymalizowane pod kątem dostępności i kompatybilności z różnymi urządzeniami. Upewnij się, że:

• CSS jest zgodny z zaleceniami standardu EPUB.
• Stylowanie nie blokuje dynamicznych zmian, takich jak powiększanie tekstu, zmiana kontrastu lub dostosowanie układu treści.

6. Sprawdzanie walidacji EPUB

Aby zapewnić, że plik EPUB będzie bezproblemowo działał na różnych platformach i urządzeniach, powinien być regularnie testowany przy pomocy narzędzi walidacyjnych. EpubCheck to najpopularniejsze narzędzie, które sprawdza zgodność pliku EPUB z normami i standardami. Sprawdza między innymi:

• poprawność struktury pliku,
• prawidłowość metadanych,
• zgodność ze standardami EPUB 3.0,
• problemy z osadzaniem fontów i plików graficznych.

7. Wykorzystanie spisu treści i zakładek

Poprawne zdefiniowanie spisu treści w pliku EPUB to kolejny kluczowy element walidacji. Wszystkie rozdziały, podrozdziały oraz inne istotne sekcje powinny być poprawnie oznaczone i powiązane z odpowiednimi zakładkami, aby czytniki mogły zapewnić łatwą nawigację.

8. Optymalizacja plików graficznych

Ważne jest, aby grafiki były zoptymalizowane pod kątem rozmiaru i rozdzielczości. Grafiki o zbyt dużych rozmiarach mogą spowolnić ładowanie treści, a zbyt małe rozdzielczości mogą wpłynąć na jakość wyświetlania.

Przydatne narzędzia:

• Ace by DAISY – narzędzie do automatycznego sprawdzania dostępności plików EPUB.

• Adobe Accessibility Checker (dostępny w płatnej wersji programu Acrobat Reader) – wbudowane narzędzie w InDesign do weryfikacji zgodności z wymogami dostępności.

Podsumowanie

Płynna i dostosowująca się do urządzenia i potrzeb użytkownika natura plików EPUB sprawia, że w ich przypadku trzeba pamiętać o większej ilości czynników niż w przypadku plików PDF, które cechuje stałość ich formy. Niemniej jednak kwestie dostępności dotyczą obu typów i jeżeli zależy nam do doprowadzeniu plików do współczesnych standardów, musimy zwracać na to uwagę.

Tworzenie dostępnego i zgodnego z normami pliku EPUB wymaga zwrócenia uwagi na poprawne uzupełnienie metadanych, prawidłowe osadzanie fontów, dbałość o strukturę HTML, CSS oraz walidację za pomocą odpowiednich narzędzi. Wszystkie te elementy razem wpływają na to, czy plik będzie dostępny dla wszystkich użytkowników, w tym osób korzystających z technologii wspomagających.

Należy regularnie korzystać z narzędzi takich jak EpubCheck oraz testować pliki EPUB na różnych urządzeniach, aby upewnić się, że e-book jest dostępny i spełnia wszystkie wymagania techniczne. W przyszłości możemy spodziewać się jeszcze większej ilości narzędzi wspomagających dostępność plików, dlatego warto trzymać rękę na pulsie i systematycznie poszerzać swoje kompetencje w tym zakresie.

Chcesz się dowiedzieć, jak wyeksportować plik EPUB? Zapoznaj się z ofertą szkoleń online: