Atrybut ARIA w e-bookach | DOSTĘPNOŚĆ

W wytycznych dot. dostępności publikacji elektronicznych czy przy eksporcie z Adobe InDesign w funkcjach dostępności natrafiamy na tajemniczo brzmiący element ARIA. Czym jest i czy warto stosować ten atrybut w e-bookach? O tym w dzisiejszym materiale.

ARIA – jednym z pierwszych moich pytań przy tym temacie było – jak to się właściwie wymawia? Tak to jest, kiedy wiedzę zdobywa się, głównie czytając różne materiały. ARIA to akronim od Accessible Rich Internet Applications. W środowisku programistów i specjalistów ds. dostępności, ARIA wymawia się jako jedno słowo: „aria”, podobnie jak w języku angielskim /ˈɑː.ri.ə/ (czytane jako „aria”). Zatem, uzbrojeni w tę wiedzę, idziemy dalej.

Artykuł opracowałam na podstawie materiałów Daisy Consortium: Accessible Publishing Knowledge Base, ARIA role Attribute oraz International Digital Publishing Forum, EPUB Type to ARIA Role Authoring Guide.

Czym właściwie jest ARIA i do czego służy w e-bookach

ARIA w kontekście stron internetowych

Jednym z ograniczeń składni HTML jest to, że nie nadaje się ona dobrze do rozróżniania typowych struktur publikacyjnych. Przykładowo, w publikacji może występować wiele elementów <aside> (czyli sekcje na stronie), ale trudno jest jednoznacznie określić, które z nich są przypisami, a które np. ramkami informacyjnymi czy ostrzeżeniami.

Dla użytkowników widzących na stronach internetowych ten brak jest maskowany dzięki stylom CSS (np. tła, ramki, cieniowanie – wszystko to wizualnie sugeruje funkcję danego bloku). Dla użytkowników technologii asystujących – którzy polegają na analizie struktury kodu HTML do nawigacji – technologie webowe oferowały dotąd ograniczoną dostępność, ponieważ treści główne i dodatkowe były niewyróżnialne pod względem semantycznym.

Aby uczynić publikacje bardziej dostępnymi, należy uwzględnić fakt, że wielu użytkowników odbiera treść w sposób niewizualny – dlatego porządek logiczny czytania musi być zdefiniowany już na poziomie znaczników. Atrybut role z ARIA umożliwia przypisanie precyzyjnych znaczeń do ogólnych tagów HTML.

ARIA w e-bookach

W kontekście e-booków najczęściej spotykamy się z atrybutem role, który pozwala określić funkcję danego elementu. W ramach ciekawostki – widzę, jak technologia idzie naprzód, bo jeszcze niedawno narzędzie do walidacji EpubCheck informowało o błędzie, kiedy pojawiał się gdzieś ten atrybut. Teraz już, jeżeli korzystamy z EPUB 3, a nie EPUB 2 (EPUB 2 nie wspiera ARIA), błąd ten nie występuje.

Różnice między atrybutami epub:type a role w kontekście publikacji EPUB

epub:type

To atrybut stworzony specjalnie na potrzeby formatu EPUB. Używa się go do oznaczania struktury dokumentu – na przykład, co jest rozdziałem, przypisem, okładką itd.

• Cel: pomoc dla czytników EPUB i narzędzi produkcyjnych (np. generowanie spisu treści, przypisy w pop-upie).
• Przykład: <section epub:type="chapter">
• Działa: w niektórych aplikacjach do czytania EPUB (np. Thorium, Apple Books).
• Dostępność: ❌ epub:type nie poprawia dostępności – nie działa z czytnikami ekranu.

role (ARIA / DPUB-ARIA)

To atrybut pochodzący z technologii webowych, stworzony z myślą o dostępności.

• Cel: informuje technologie wspomagające (np. czytniki ekranu), co dany fragment treści oznacza.
• Przykład: <section role="doc-chapter">
• Działa: w przeglądarkach, aplikacjach z obsługą ARIA, technologiach wspomagających.
• Dostępność: ✅ Tak – role umożliwia zgodność z WCAG i poprawia dostępność.

Czy można używać epub:type i role razem?

Tak – można, o ile ma to sens. Przykład poprawnego użycia:

<section epub:type="chapter" role="doc-chapter">

Wtedy:

• Czytnik EPUB zinterpretuje strukturę dokumentu (epub:type),
• Czytnik ekranu rozpozna semantykę i umożliwi nawigację (role).

Uwaga: Role ARIA mają bardziej restrykcyjne zasady – nie każdą rolę można przypisać do każdego znacznika HTML. Trzeba więc stosować je świadomie.

Podstawowe zasady korzystania z ról ARIA w publikacjach EPUB

1. Role ARIA mają ściśle określone zastosowanie
   • Każda rola może być przypisana tylko do wybranych elementów HTML.
   • Przykład: role="doc-endnote" należy stosować tylko wewnątrz listy przypisów, na znaczniku <li>.
2. Nie należy przypisywać wielu ról jednocześnie
   • Rola role="doc-chapter region" jest dopuszczalna tylko wtedy, gdy region jest zapasową rolą z ARIA 1.1.
   • Tylko pierwsza rozpoznana rola będzie użyta.
3. Nadmiarowe przypisywanie tej samej roli jest niezalecane
   • Nie należy oznaczać każdego akapitu w rozdziale jako doc-chapter. Wystarczy raz, na poziomie sekcji.
4. Elementy o tej samej roli powinny być opisane etykietami
   • Jeśli dokument zawiera wiele np. przypisów końcowych (doc-endnote), warto użyć aria-label lub aria-labelledby, by je odróżnić.
   • Przykład: <section role="doc-endnotes" aria-labelledby="notes-ch1"> <h2 id="notes-ch1">Przypisy – Rozdział 1</h2>
5. Nie należy nadpisywać roli body
   • Atrybut role nie powinien być stosowany na elemencie <body>.
   • Przykład błędu: <body role="doc-foreword">
   • Taki zapis może utrudnić obsługę dokumentu przez czytniki ekranu.
6. Role list powinny być stosowane tylko w kontekście list
   • Przykład poprawnego użycia: <ol> <li role="doc-endnote">Przypis...</li> </ol>
   • Przykład niepoprawny: <div role="doc-endnote">…</div> <!-- niewłaściwy element -->
7. Rola doc-cover dotyczy tylko obrazu okładki
   • Nie należy przypisywać tej roli do całej sekcji.
   • Przykład poprawny: <img src="cover.jpg" role="doc-cover" alt="Okładka książki">
   • Przykład błędny: <section role="doc-cover">…</section>

Jak dodać role ARIA w praktyce

Adobe InDesign automatycznie dodaje tylko wybrane atrybuty role podczas eksportu do EPUB 3:

• doc-cover – do obrazu okładki, jeśli została oznaczona jako „Cover Image” w metadanych eksportu,
• doc-noteref – do odnośników przypisów (<a> prowadzących do przypisów dolnych lub końcowych),
• doc-footnote – do treści przypisów dolnych (<aside> z wygenerowaną treścią przypisu),
• doc-endnote – do sekcji z przypisami końcowymi (zwykle section lub aside),
• doc-backlink – do odnośnika powrotnego z przypisu do miejsca w tekście,
• doc-toc – do elementu <nav> zawierającego spis treści.

Choć przez długi czas InDesign nie wspierał ról ARIA poza doc-cover i doc-noteref, obecnie – jak pokazują moje testy z eksportu EPUB 3 (reflowable) – program dodaje także doc-endnotes, doc-backlink i doc-toc. Nie są one wymienione w oficjalnej dokumentacji, ale pojawiają się w strukturze plików XHTML wygenerowanych przez InDesign.

Warto więc sprawdzać eksportowane EPUB-y, bo w nowszych wersjach programu pojawia się więcej automatycznie nadanych atrybutów role, wspierających nawigację i dostępność.

Pozostałe role – takie jak doc-chapter, doc-foreword, doc-introduction, doc-appendix, doc-bibliography, doc-glossary, doc-dedication, doc-subtitle, doc-notice, doc-tip i inne – nie są przypisywane przez InDesign. Jeśli zależy nam na ich obecności, należy dodać je ręcznie w edytorze EPUB (np. Sigil, Calibre). Czy jednak jest to konieczne? Czy same poprawnie zdefiniowane nagłówki nie wystarczą do właściwej orientacji w książce elektronicznej? Czas pokaże. I kolejne wytyczne.

Pełne omówienie wytycznych znajdziesz w artykule DOSTĘPNOŚĆ EPUB 2025.